2003: de groene droom

Het is 16 januari 2003 en het is zover. In de Senaat, dan nog een volwaardig parlement, keurt de paars-groene meerderheid de wet op de kernuitstap goed. De wet voorziet in een “geleidelijke uitstap” tegen 2025. De reactoren Doel 1 en 2 en Tihange 1 zijn de eerste die moeten sluiten. In 2015.

De oppositie stemt tegen omdat paars-groen geen duidelijk alternatief voor de kerncentrales heeft voorzien. Op dat moment zorgt kernenergie voor 60 procent van de stroom die in België verbruikt wordt, terwijl hernieuwbare energie voor 1 procent telt. Volgens senator Ludwig Caluwé (CD&V) is de wet “het resultaat van een koehandel om de groenen in de coalitie te houden”.

De strijd tegen klimaatopwarming is deel van het debat. Prominent klimatoloog André Berger schrijft op de dag van de stemming een open brief aan premier Guy Verhofstadt (VLD). Daarin noemt hij de kernuitstap “de grootste vergissing van de regering”. De sluiting van kerncentrales die geen schadelijke uitstoot veroorzaken is volgens Berger een onzinnig idee.

Maar de kernuitstap is te belangrijk voor de groene meerderheidspartijen. Agalev en Ecolo eisen dat het regeerakkoord wordt nageleefd. Dat is in 1999 tot stand gekomen op een moment dat de gevoeligheid voor volksgezondheid door de dioxinecrisis groot is. De kerncentrales moeten dicht. Agalev en Ecolo kunnen sowieso een opsteker gebruiken. Hun eerste regeringsdeelname ooit is voorlopig een teleurstelling en de verkiezingen komen eraan.

Staatssecretaris voor Energie Olivier Deleuze (Ecolo), de vader van de kernuitstap, verdedigt zijn plan. Er zijn volgens hem genoeg alternatieven: energiebesparing, hernieuwbare energie en gascentrales. Zijn kabinetschef, de Vlaming Luc Barbé, oordeelt dat het nog een eeuwigheid is tot 2015. “We hebben dertien jaar om ons voor te bereiden. We geloven dat het kan.”

Barbé zal later in zijn boek Kernenergie in de Wetstraat. Dissectie van de deals aangeven waar het al in 2003 fout loopt. Een onderschatting van de weerstand tegen de kernuitstap en het naïeve geloof dat belangrijke hervormingen zichzelf wel ter wereld zullen brengen. “Achter de schermen werd Luc Coene, kabinetschef van de eerste minister, zenuwachtig. Hij vond de kernuitstap absolute horror en was misschien wel de hevigste antigroene in de regering.”

Ook CD&V blijft inbeuken, hoewel de vakbondsvleugel voor de kernuitstap is. Barbé: “Dat liet bij sommige groenen zware sporen na. Agalev onderschatte die aanval compleet.” Het resultaat: “Het dossier werd niet gevaloriseerd.”

Het duurt niet lang vooraleer de kernuitstap in vraag wordt gesteld. Wanneer de groenen in mei 2003 na een verkiezingsnederlaag uit de regering vallen, pleit VLD voor de schrapping van de kernuitstap. “Als we het alleen hadden beslist, zouden we die afbouw niet gekozen hebben”, zegt voorzitter Karel De Gucht in 2005. De nieuwe Vlaamse minister van Energie Kris Peeters (CD&V) benadrukt: “Er moet snel een serieus debat komen over de kernuitstap.”

De kerncentrale van Doel.Irene Van Impe

2006: een Pax electrica

De twijfel neemt verder toe. Na de verkiezingen van 2007 vraagt Marc Verwilghen (VLD), minister van Energie in de uittredende paarse regering-Verhofstadt II, advies aan een expertencommissie. In twee rapporten raden die aan om de kernuitstap te begraven. “Als we toch doorzetten, zal stroom tot twee keer duurder worden”, schat professor William D’Haeseleer.

Sp.a-voorzitter Johan Vande Lanotte veegt de rapporten van de expertencommissie van tafel als “oplichterij”. De conclusies zijn volgens hem op maat geschreven van Electrabel, de uitbater van de kerncentrales. De meeste leden van de expertencommissie hebben banden met het energiebedrijf, klinkt het. Ook wetenschappers en milieuorganisaties die de rapporten achteraf in handen krijgen, zijn streng voor het onderzoek.

Verhofstadt heeft ondertussen - in 2005 en 2006 - met het Franse moederbedrijf GDF Suez een akkoord afgesloten. In deze Pax electrica is officieel geen sprake van een levensduurverlenging van de kerncentrales, maar volgens insiders krijgt het bedrijf wel beloftes in die richting. Verwilghen verklaart in 2007: “Ik ga de expertenrapporten overmaken aan de formateur. Als die de aanbevelingen negeert, moet hij maar uitleggen waarom.”

Die formateur, dat is Yves Leterme (CD&V). In zijn nota schrijft hij dat de kerncentrales langer open moeten blijven. Maar wanneer PS aan boord gehesen wordt om de regeringsvorming te redden, sneuvelt de passage.

Om duidelijkheid te scheppen belooft de minister van Energie, Paul Magnette (PS), wel een nieuw rapport te bestellen over de omstreden kernuitstap. Dit keer bij de zogeheten GEMIX-expertengroep. Dat rapport beveelt aan “om de sluiting van de drie oudste reactoren met tien jaar uit te stellen, tot 2025, en de vier jongste met twintig jaar uit te stellen, tot 2045”.

2011: de ramp in Fukushima

Zes jaar na haar geboorte is de kernuitstap op sterven na dood. In het parlement stelt premier Herman Van Rompuy (CD&V) een ‘protocolakkoord’ voor met GDF Suez. Enkele minuten voor de start van de zitting heeft Van Rompuy - die Leterme is opgevolgd na het Fortis-schandaal - de handtekening van de topman Gérard Mestrallet beet. In het akkoord staat dat de drie oudste reactoren Doel 1 en 2 en Tihange 1 tien jaar langer zullen openblijven dan gepland. In ruil betaalt GDF Suez 250 miljoen euro nucleaire taks per jaar.

Het akkoord met GDF Suez is onderhandeld door minister van Energie Magnette, op basis van het GEMIX-rapport. “De wet op de kernuitstap was een lege doos, gedoemd om te mislukken. De wet beslaat een halve pagina: vanaf 2015 stappen we uit de kernenergie, c’est tout. Over hoe we daar zouden geraken, wordt niets gezegd. Dit is een transparant akkoord. Alleen Hugo Chávez (voormalig president van Venezuela, JVH) legt meer regels op.”

Maar niet veel later valt de regering. Als nieuwe Open Vld-voorzitter trekt Alexander De Croo er ‘de stekker’ uit omwille van Brussel-Halle-Vilvoorde. Op dat moment is het protocolakkoord met GDF Suez nog niet formeel gestemd, waardoor de oude wet op de kernuitstap gewoon van kracht blijft. In het statuut van lopende zaken kan de nieuwe regering-Leterme - hij vervangt Van Rompuy als die Europees Raadsvoorzitter wordt - dit niet veranderen.

Leterme wil nochtans ingrijpen. Op 7 maart 2011 zegt hij: “Iedereen weet dat kerncentrales stoppen zonder alternatief niet verstandig is. Ik pleit ervoor om niet alleen de oudste, maar alle kerncentrales langer open te houden.”

Op 11 maart 2011, vier dagen later, wordt de kerncentrale van Fukushima door een tsunami getroffen. De ramp doet in de hele wereld het debat over de veiligheid van kernenergie oplaaien. Bondskanselier Angela Merkel bevriest de beslissing om de Duitse kerncentrales langer open te houden en sluit zeven oudere reactoren. Europa eist dat alle kerncentrales stresstests ondergaan. Plots denkt niemand nog aan een levensduurverlenging.

2012: het gascompromis

Nieuwe politieke bezems vegen schoon. Melchior Wathelet (cdH), staatssecretaris voor Energie in de regering-Di Rupo, heeft een toekomstplan klaar voor de energiesector. Hij wil vasthouden aan de kernuitstap en de bevoorrading verzekeren. Wathelet heeft hiervoor een compromis bedacht. Tihange 1, een van de oudste reactoren, mag tien jaar langer openblijven dan gepland. Tegen 2025 moeten de kerncentrales wel onherroepelijk dicht.

“We hebben nu een duidelijke visie”, slaat Wathelet zichzelf op de borst. De oppositie is het hier niet mee eens. Het jonge Kamerlid Kristof Calvo (Groen) is niet overtuigd. Hij reageert dat Electrabel “Euromillions heeft gewonnen” omdat het bedrijf te weinig betaalt voor de levensduurverlenging (al wordt Tihange 1 ook gedeeltelijk uitgebaat door EDF Luminus). In de jaren daarna blijkt hier iets van aan: Tihange 1 levert de federale staatskas weinig of geen geld op. Met de winst zouden groene investeringen betaald worden.

Een nieuw subsidiesysteem voor gascentrales - dat Wathelet heeft uitgewerkt om de kernuitstap mogelijk te maken - wordt zonder pardon afgekeurd door Europa. Verboden staatssteun, is het verdict. Wathelet verlaat de politiek in 2015. Pour la petite histoire: twee jaar later duikt hij op in de raad van bestuur van EDF Luminus, de Franse energiegroep die naast Tihange 1 nog een handvol gascentrales uitbaat in België. Hij zal er tot 2019 blijven.

2018: Belgische stilstand

Het is de beurt aan Marie Christine Marghem (MR) om als minister van Energie vast te stellen wat voor iedereen duidelijk is: er is de voorbije jaren veel te weinig in gascentrales en hernieuwbare energie geïnvesteerd om zeker te zijn dat de lamp blijft branden zonder kerncentrales. Om stroomtekorten te vermijden beslist Marghem om Doel 1 en 2 niet te sluiten zoals de wet op de kernuitstap voorziet in 2015, maar om ze tien jaar te verlengen. Tot 2025.

Premier Charles Michel (MR) verdedigt de beslissing tijdens een persconferentie op de Zestien, waar hij geflankeerd wordt door een breed glimlachende Mestrallet. “Ons akkoord zorgt ervoor dat ons land de komende jaren bevoorradingszekerheid heeft. Tegelijk starten we de groene transitie. Zodat we klaar zijn in 2025, als alle kerncentrales sluiten”, zegt Michel. In ruil voor de levensduurverlenging wordt de nucleaire taks verlaagd. Engie (het vroegere GDF Suez) belooft voor miljarden aan groene investeringen.

Het uitstel komt er onder druk van N-VA. De partij van Bart De Wever maakt voor het eerst deel uit van de federale regering en staat wantrouwig tegenover de kernuitstap. In Antwerpen, de politieke thuis van De Wever, roert de havenindustrie zich. Als de grootste stroomverbruiker van het land is die bang voor ontploffende facturen. In 2017 bestempelt parlementslid Bert Wollants de kernuitstap als “bijna hopeloos”. Hij pleit ervoor om de twee jongste kernreactoren, Doel 4 en Tihange 3, langer open te houden. Tot 2035.

Een jaar later duwt N-VA met haar volle gewicht op de rem. De partij stelt een veto tegen het Energiepact tussen de verschillende bestuursniveaus van het land. In het pact wordt de wet op de kernuitstap bevestigd. “Maar er zijn veel redenen om die wet in vraag te stellen”, zegt De Wever. “Zij is voorwaardelijk gesteld aan de bevoorradingszekerheid. En die is niet gegarandeerd.”

Binnen de federale meerderheid willen MR, Open Vld en CD&V wel doorzetten. “Als het aan ons ligt gaan ze dicht”, zegt CD&V-voorzitter Wouter Beke. Gwendolyn Rutten (Open Vld) vraagt dat De Wever nu toch eens “zijn plaat afzet”. Het vervolg laat zich raden: de regering beslist om niet te beslissen. Voorlopig blijft 2025 de richtdatum, op voorwaarde dat de alternatieven tegen dan klaarstaan. Eind 2021 moet de gordiaanse knoop doorgehakt worden, luidt het. Het dossier wordt zo over de verkiezingen in 2019 getild.

Minister Marghem toont zich ondertussen een kampioen in de stilstand. Ze werkt verder aan het idee van Wathelet om nieuwe gascentrales naar ons land te lokken met staatssteun, maar boekt weinig of geen vooruitgang. Het probleem: het subsidiesysteem (in het jargon: CRM) is duur. Marghem rekent op 350 miljoen euro per jaar. De energiewaakhond vreest dat dit kan stijgen tot 940 miljoen. Europa is bovendien nog steeds niet overtuigd.

Tegenover de buitenwereld blijft Marghem de kernuitstap verdedigen. “Ik weet dat die extra uitstoot niet problematisch hoeft te zijn”, vertelt ze in een interview. Over het prijskaartje zegt Marghem dat “de sluiting iets kost, maar we kunnen dat best aan”. Maar achter de schermen trekt Marghem haar handen af van de kernuitstap en de gevoelige subsidies.

2022: de Russische invasie

Na een eindeloze paringsdans vinden N-VA en PS - de twee grootste partijen langs weerskanten van de taalgrens na de verkiezingen in 2019 - elkaar in de zomer van 2020. Ze willen dan toch samen een regering vormen.

In de nota De Wever-Magnette staat dat Doel 4 en Tihange 3 tien jaar langer moeten openblijven. Sinds de kiescampagne zit N-VA volledig op het spoor van het klimaatrealisme. Groen beleid moet vooral ‘haalbaar’ zijn. Het openhouden van de jongste kernreactoren speelt hier een hoofdrol in. Ook internationaal wint kernenergie stilaan weer aan momentum.

De geel-rode toenadering botst op blauw verzet. De liberale familie vindt te weinig van haar eigen strijdpunten terug in de formateursnota. Dat De Wever live op televisie MR probeert te dumpen, doet zijn zaak helemaal geen goed. Het is game over. Niet veel later, in het najaar van 2020, staat Vivaldi in de steigers. Het wordt een bonte meerderheid, met Groen en Ecolo voor het eerst sinds 1999 in de regering. De prijs die ze op tafel leggen: de kernuitstap.

Tijdens de laatste dagen van de regeringsvorming duwen de groenen door: Vivaldi moet zich uitspreken voor de kernuitstap. De coalitiegenoten hebben daar geen zin. Met name de liberalen zijn terughoudend. Ze twijfelen aan de haalbaarheid van de operatie. Egbert Lachaert is sinds het voorjaar voorzitter van Open Vld. Hij heeft in zijn campagne voor uitstel gepleit.

“Als we alle kerncentrales binnen vijf jaar sluiten, dan komt de stroomvoorziening in het gedrang en dan dreigt de stoomfactuur te ontsporen”, verkondigt Lachaert in maart. Ondertussen profileert de kersverse MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez zich als de trouwe verdediger van de energiefactuur. Dure en vervuilende gascentrales bouwen om kerncentrales te vervangen, vindt hij een onzalig idee. Een “typisch groen dogma”.

Het compromis is dat de nieuwe minister van Energie, Tinne Van der Straeten (Groen), een jaar de tijd krijgt om het dossier uit te werken. Als ze tegen eind 2021 aan de regering kan bewijzen dat de kernuitstap de bevoorrading van het land, de factuur van consumenten en de klimaatdoelen niet in gevaar brengt, dan sluiten de kerncentrales voorgoed. Anders komt er uitstel. In de daaropvolgende maanden zet Van der Straeten alles op alles.

Op 23 december 2021 - na een hele nacht geruzie - raakt Vivaldi het eens. In ruil voor investeringen in kleine kernreactoren (SMR’s) zet de regering door met de kernuitstap. Op voorwaarde dat drie nieuwe gascentrales de komende maanden een vergunning krijgen. In maart 2022 moet de kernuitstap dan definitief bevestigd worden. Van der Straeten achteraf: “Na twintig jaar staan we dichter dan ooit bij een beslissing over de kernuitstap. Die zal er ook komen. De zee is woelig, maar het schip houdt koers.”

Alleen moet de storm nog losbarsten. In februari 2022 zet Rusland de wereld op zijn kop met de invasie van Oekraïne. Aanvankelijk probeert Van der Straeten de gevolgen te minimaliseren. Maar “4 tot 6 procent van ons gas” is uit Rusland afkomstig en in de toekomst “zijn meer dan genoeg alternatieven” voorhanden. Ons uranium komt evengoed uit Rusland, klinkt het.

De industrie ziet het anders. Die waarschuwt dat de politiek “met de oogkleppen op de afgrond in loopt”. Vanuit de oppositie heeft N-VA het over “de vergissing van de eeuw”. Ook Lachaert stuurt bij. In december 2021 heeft hij verzekerd dat het nucleaire “lijk” niet meer gereanimeerd zal worden. Nu zegt hij dat “elke 2.000 jaar een lijk uit de doden opstaat”. Voor de groenen is het buigen of barsten. Even hangt een regeringscrisis in de lucht, maar al snel wordt de kernuitstap losgelaten. “De omstandigheden zijn veranderd.”

Voor Van der Straeten en premier Alexander De Croo (Open Vld) zit er niets anders op dan - voor de zoveelste keer - bij Engie aan te kloppen. Een lastminute-doorstart van de jongste reactoren Doel 4 en Tihange 3 moet de bevoorrading verzekeren nu de Russische gaskraan wordt dichtgedraaid. Anderhalf jaar later is er een deal. Engie maakt van de gelegenheid gebruik om een maximumfactuur voor de berging van zijn kernafval te bedingen.

In de regering wordt ondertussen de druk opgevoerd om heel de kernuitstap te annuleren. Sinds het aantreden van Sammy Mahdi als cd&v-voorzitter is Vivaldi nog een voorstander van kernenergie rijker. Om de bouw van nieuwe reactoren mogelijk te maken, moet de wet op de kernuitstap op de schop. Mahdi in maart 2023: “Blijven vasthouden aan de wet op de kernuitstap is het zonlicht ontkennen.” Voor de groenen is dit onbespreekbaar.

2024: het eindspel

Formateur De Wever wil een nucleaire renaissance lanceren. Naast Doel 4 en Tihange 3 moeten daarom “zoveel mogelijk” kernreactoren langer openblijven. Tegelijk moet de weg vrijgemaakt worden voor de bouw van nieuwe kernreactoren. Aan de onderhandelingstafel gaat iedereen akkoord. MR, cd&v en Les Engagés hebben in de kiescampagne hetzelfde bepleit. Van de groenen is na een teleurstellende stembusgang geen spoor meer.

Na 22 jaar luiden de doodsklokken voor de kernuitstap. Eind januari heeft De Wever zijn meerderheid beet. In zijn regeerakkoord staat geschreven: “In de wet van 2003 trekken we alle bepalingen met betrekking tot de nucleaire uitfasering en het verbod op de bouw van nieuwe capaciteit in”.