Op 31 mei 2024, kort voor de Europese verkiezingen, brengt een Afghaanse man in de Duitse stad Mannheim een agent om het leven met een mes. Bij de aanslag op een plein waar leden van Pax Europa, een rechts-populistische beweging, een bijeenkomst hielden, vallen ook vijf gewonden. Daaronder ook de uiterst rechtse islamcriticus Michael Stürzenberger.

Net die naam duikt volgens de Duitse publieke omroep ZDF enkele dagen voordien al op in Google-zoektermen die vanuit Rusland worden ingevoerd, zoals ‘Michael Stürzenberger neergestoken’ of ‘aanslag Mannheim’. Ook werd vanuit Rusland geprobeerd om toegang te krijgen tot een webcam die gericht staat op het plein in kwestie.

De dader zelf verklaarde onlangs dat hij wraak wilde nemen voor het oorlogsgeweld in Gaza. Maar volgens Steven Broschart, de inlichtingenexpert die de info aan ZDF doorspeelde, lijkt er toch meer aan de hand: “Het is vrij onwaarschijnlijk dat we hier over toeval spreken.”

Het incident in Mannheim was het eerste in een opvallende reeks: in het jaar voorafgaand aan de Duitse verkiezingen waren er zeven aanslagen, telkens gepleegd door mensen met een islamitische achtergrond. Zo vielen eind vorig jaar zes doden en honderden gewonden nadat een Saudische vluchteling inreed op een kerstmarkt in Maagdenbug, in februari overleden een moeder en kind aan hun verwondingen na een gelijkaardig incident in München.

Volgens ZDF tonen die aanslagen een opvallende samenloop met publieke peilingen die aangaven dat AfD wat momentum verloor. Uiteindelijk behaalde de partij, met dank aan het telkens oplaaiende migratiedebat, 20 procent van de stemmen.

Klusjeseconomie

Sinds de invasie van Oekraïne in 2022 stellen Russische inlichtingendiensten zich steeds agressiever op in West-Europa, stelt onderzoeker Ben de Jong (Universiteit Leiden). Waar er voordien vooral valse verhalen verspreid werden, “zien we nu ook allerlei gewelddadige acties tegen westerse doelen plaatsvinden.”

Van het doorsnijden van kabels in de Oostzee tot het beramen van een aanslag op de CEO van het Duitse defensiebedrijf Rheinmetall; volgens persagentschap AP waren er in de voorbije drie jaar in Europa minstens 59 incidenten waar Rusland of bondgenoot Wit-Rusland aan gelinkt zijn door officiële instanties.

In dit geval is de Duitse inlichtingendienst alvast niet happig om conclusies te trekken op basis van Google Trends. De piste wordt wel al serieus genomen en onderzocht, stelt het ministerie van Binnenlandse Zaken.

Het vermeende motief lijkt alleszins helder: de AfD, een partij met uitgesproken pro-Russische standpunten, wind in de zeilen geven. De vermeende tactiek zou al even beproefd zijn: zogenaamde ‘low-level agents’ inhuren, zoals Europese veiligheidsfunctionarissen het in Der Spiegel stellen.

Waarnemers spreken van een nieuwe ‘klusjeseconomie’, waarbij kleine garnalen Deliveroo-gewijs voor de kar van Ruslands hybride oorlog worden gespannen. Francisca Bostyn, hoofd van de Belgische Staatsveiligheid, sprak begin dit jaar over “onderaannemers” die worden gerekruteerd via zoekertjes op kanalen zoals Telegram, “bijvoorbeeld met de vraag of iemand 20 euro wil verdienen door anti-Oekraïne-stickers te plakken in het centrum van Brussel”.

De acties schieten alle richtingen uit. In Frankrijk wordt Russische financiering aan antisemitische acties gelinkt, in het Verenigd Koninkrijk werd cryptogeld aangeboden om aanvallen op moslims en moskeeën uit te voeren. Ook een Oekraïense tiener, die met de belofte van een BMW en 10.000 euro in cash overtuigd werd om brand te stichten in een Ikea in Litouwen past in het bredere patroon.

“Labiele jongens en kleine criminelen worden volop ingezet om een sfeer van instabiliteit en angst in Europa te creëren”, zegt De Jong. Enerzijds is dat een gedwongen kunstgreep, omdat Rusland door uitwijzingen niet meer beschikt over inlichtingenpersoneel op westerse ambassades. Maar het is ook goedkoop én makkelijk te ontkennen. Veelal weten daders namelijk niet wat de ware toedracht is van hun instructies, of evenmin wie de opdrachtgever is.

GRU

Of Rusland werkelijk achter de Duitse aanslagen zit, blijft voorlopig dus niet meer dan een aannemelijk verhaal. Maar het zet de zaak wel op scherp.

De denktank Center for Strategic & International Studies waarschuwt in een recente analyse voor een escalatie van dergelijke Russische schaduwoperaties. In 2024 waren het er drie keer zo veel als in 2023, terwijl het er in 2023 al vier keer zo veel als in 2022 waren. In 8 procent van de gedocumenteerde operaties is er sprake van “de bewapening van illegale migranten”.

Vooral de GRU, de Russische militaire inlichtingendienst, is uitgesproken actief, stelt De Jong. “Zo heb je ‘eenheid 29155’, die gelinkt is aan heel wat wandaden.” Maar ook de FSB, die zich normaal voornamelijk op interne aangelegenheden en de Russische randgebieden richt, lijkt een versnelling hoger te schakelen.

Alleen: zijn die diensten dan zo incompetent dat ze kruimels via Google achterlaten? Of is dat, zoals een expert in The Telegraph poneert, net een bewuste strategie om de hybride oorlog op te poken? “Ik denk dat het de Russen vooral geen moer kan schelen dat er een spoor is”, zegt De Jong. “Want effect zal het in hun ogen sowieso hebben.”