Vlak naast het Oosterpark in Amsterdam staat sinds een paar weken elke dag een camper van De Regenboog Groep. Het is een gebruikersbus , waarin mensen veilig drugs kunnen gebruiken en hulp krijgen. De bus is bedoeld om de grote overlast van drugsdealers en -gebruikers in het Oosterpark in te dammen. Het is de eerste in zijn soort in Amsterdam, hoewel de stad wel drie vaste gebruikersruimten kent.

Binnenkort opent in de H-buurt in Zuidoost een vierde locatie, wat tot woede bij bewoners leidt. De buurt kampt al met veel overlast, volgens bewoners omdat veel gebruikers in de stad naar deze buurt trekken voor de voorzieningen. Ze vrezen dat een gebruikersruimte dat nog erger maakt. Rond het Oosterpark zijn de reacties gemengd; sommigen zien een prima oplossing, anders vinden het maar niets, zo’n bus voor de deur.

Het raakt aan een voortdurende, wereldwijde discussie: drugs reguleren of criminaliseren? Binnen die discussie worden twee landen steevast genoemd als progressieve voorlopers: Nederland en Portugal, met hoofdsteden Amsterdam en Lissabon voorop. Beide landen kozen al lang geleden voor decriminalisering van drugsgebruik en een aanpak die zich richt op publieke gezondheid; in beide hoofdsteden zijn de gevolgen overwegend positief.

Maar in beide steden lijken de afgelopen jaren ook scheurtjes in het systeem te ontstaan. Het drugsgebruik in de openbare ruimte neemt toe, en de overlast voor bewoners daarmee ook. Hier en daar klinkt de roep om strenger beleid, maar volgens experts in het veld moeten we vooral investeren in zorg, opvang en woningen.

De gebruikersbus van De Regenboog Groep, naast het Oosterpark in Amsterdam.Dingena Mol

Heroïnecrisis

Een van die experts is João Goulão, de nationale drugscoördinator en architect van het Portugese drugsbeleid. Hij herinnert zich nog goed waaróm Portugal besloot drugs te decriminaliseren: het land kampte in de jaren negentig met een enorme heroïnecrisis met grote aantallen gebruikers, drugsdoden, hiv-infecties en criminaliteit. Oftewel, zegt Goulão: “De situatie was catastrofaal.”

Vandaar dat Portugal koos voor een radicale koerswijziging in 2000, toen een repressieve aanpak plaatsmaakte voor harm reduction: zorgen dat de negatieve gevolgen van drugsgebruik voor gebruikers én de omgeving zo beperkt mogelijk blijven.

Mensen die door de Portugese politie met drugs worden aangetroffen worden niet opgepakt, maar verwezen naar hulpverleners. Goulão: “Het overgrote deel is alleen recreatief gebruiker, maar we richten ons op de groep die verslaafd dreigt te worden.” Ook investeerde het land in voorlichting op scholen, verslavingszorg, testlocaties en daklozenopvang.

Het heeft een enorme positieve impact gehad, daar is Goulão zeker van. In 1999 telde het land 369 drugsdoden; vier jaar later was dat aantal gehalveerd, in 2020 vielen er nog 63 drugsdoden te betreuren. “Maar het is geen magische oplossing; je moet blijven investeren in de juiste voorzieningen.”

Discussie laait op

Dat is niet gebeurd – en de laatste jaren neemt het aantal drugsdoden weer iets toe. Goulão: “Op een gegeven moment zag de overheid het als een opgelost probleem, en dus werden veel investeringen stopgezet of verminderd. Tegelijk hebben we een wooncrisis waardoor meer mensen op straat belanden. Daar zien we nu de gevolgen van.”

Driekwart van de Portugezen zegt drugsoverlast te ondervinden. In Lissabon en Porto worden openlijk drugs verkocht en gebruikt, en hier en daar gaan stemmen op om strenger op te treden. Zo pleit de burgemeester van Porto ervoor om drugsgebruik weer deels te verbieden.

Volgens Goulão worden die discussies groter gemaakt dan ze zijn – er is nog steeds een ruime politieke meerderheid vóór het huidige beleid. “We zien wel een toename in de zichtbaarheid van drugs op straat en populistische partijen gebruiken dat om voor criminalisering te pleiten Maar het echte issue is de toename van kwetsbare mensen op straat.”

Drugsgebruikers krijgen methadon, vanuit een bus in Lissabon.Horacio Villalobos/Corbis via Getty Images

Waar een gebruikersruimte staat, stijgen de huizenprijzen

Portugal wordt vaak genoemd als voorbeeld van een liberale aanpak, maar Nederland was het land ruim voor. Sinds 1992 is drugsbezit voor eigen gebruik niet meer strafbaar. Verschil met Portugal is dat het beleid hier meer ‘pragmatisch in elkaar is gesprokkeld’, zegt Machteld Busz van Stichting Mainline. “Decriminalisering is nooit echt in de wet verankerd, maar er is op zeker moment gekozen om mensen die drugs bij zich hebben voor eigen consumptie niet te vervolgen”.

Zo staat het Nederlandse beleid bekend, zegt ook Goulão: pragmatisch. “Wij kijken juist op naar Amsterdam. Ik vind het bijvoorbeeld heel sterk dat jullie met banners op straat waarschuwen als er gevaarlijke drugs in omloop zijn.”

Nederland had in 1998 al drie gebruikersruimtes. In Lissabon werd pas in 2019 de eerste locatie geopend. Dat idee bleef nog lang politiek gevoelig, juist omdat de gebruikersaantallen zó hard aan het dalen waren dat politici vreesden dat zulke ruimtes het verkeerde signaal afgaven.

Inmiddels kent Lissabon twee gebruikersruimtes, Porto één, en beide hebben een gebruikersbus. Uit onderzoeken blijkt dat de reacties van buurtbewoners positief zijn. Ook uit een onderzoek van de Vrije Universiteit Amsterdam bleek dat gebruikersruimten meestal zorgen voor een daling in drugsgebruik en dealen op straat; de huizenprijzen stegen in deze wijken zelfs met 2,5 procent.

Bezuinigingen verergeren het probleem

Busz is daarom juist blij met de nieuwe gebruikersbus in Amsterdam-Oost, want nieuwe locaties zijn volgens haar hard nodig. De gelijkenissen met Lissabon zijn namelijk groot. De laatste jaren is het aantal gebruikers op straat weer aan het stijgen, wat Busz wijt aan de gestegen dakloosheid en bezuinigingen op drugsvoorzieningen. “Het grote succes van ons beleid was nou juist die focus op huisvesting. Er werd heel veel geïnvesteerd in sociale pensions, housing first, beschermd wonen, dat soort voorzieningen. Daar is in de loop van de jaren heel veel op bezuinigd.”

Natuurlijk zijn niet alle daklozen drugsgebruikers, maar hoe langer iemand op straat leeft, hoe groter de kans dat ze met alcohol of drugs in aanraking komen, zegt Busz. “Het speelt ook mee dat er veel is bezuinigd op de ggz; tel daar het woningtekort bij op en de problemen met arbeidsmigranten die hun baan en daarmee ook hun huis kwijtraken, en je ziet meer gebruik op straat. Het is heel goed dat Amsterdam met die ontwikkelingen meebeweegt.”

Luister ook naar de Parool Podcast, dé podcast over Amsterdam waarin journalisten Raounak Khaddari en Tim Wagemakers je iedere week bijpraten over alles wat er in de stad gebeurt.