Toen universitair hoofddocent antropologie John Friedman woensdag 19 februari het University College Roosevelt (UCR) in Middelburg binnenstapte, wist hij wat hem te wachten stond. Hij zou ontslagen worden, net als de 21 collega’s die hem waren voorgegaan, onder wie zijn eigen vrouw.

Met zijn advocaat passeerde Friedman twee breedgeschouderde mannen die bij de deur waren gestationeerd. Beveiligers, zo bleek. Ingehuurd voor het geval het uit de hand zou lopen. Achter de deur wachtte decaan Sjef Smeekens hem op met een ernstig gezicht. ‘We gaan reorganiseren’, zei hij. ‘Het vak antropologie wordt in z’n geheel geschrapt.’

De Amerikaanse Friedman trad niet lang na de oprichting van UCR, in 2004, in dienst van de universiteit in de Zeeuwse stad. Meer dan twintig jaar gaf hij colleges in het laatgotische stadhuis met zijn wit-rode luiken, het kloppende hart van UCR. Zijn ontslag duurde acht minuten.

Buiten werd Friedman opgewacht door 120 studenten. ‘Ik heb goed en ik heb slecht nieuws’, zei hij. ‘Het goede nieuws: ik heb koffie! Het slechte nieuws: ik ben ontslagen.’ Sommige studenten vielen elkaar huilend in de armen.

Estafettestaking

Het University College Roosevelt, onderdeel van de Universiteit Utrecht, is een van de eerste onderwijsinstituten in Nederland waar zichtbaar is wat de gevolgen zijn van de grootscheepse bezuinigingen van ruim 1 miljard euro die het kabinet gaat doorvoeren in het hoger onderwijs; de begroting hiervoor werd dinsdag in de Eerste Kamer aangenomen.

Om hun ongenoegen hierover te uiten, organiseren studenten, onderwijsinstellingen en vakbonden sinds vorige maand een estafettestaking, die tot medio april zal duren. Donderdag is de Universiteit van Tilburg aan de beurt, maandag volgt de Wageningen Universiteit.

Gevreesd wordt dat de kwaliteit van onderwijs en onderzoek onder druk komt te staan. Dat niet alleen: de bezuinigingen leiden in hun optiek tot overhaaste reorganisaties en ontslagen.

Klopt dit beeld? Omdat UCR vooruitloopt op andere universiteiten, besloot de Volkskrant naar Middelburg af te reizen om in kaart te brengen wat de implicaties zijn van zo’n grootschalige reorganisatie, die vele andere onderwijsinstellingen nog te wachten staat.

Kleinschalig

Waar veel grotere universiteiten zich nog beraden over de hoeveelheid medewerkers die weg moeten en welke wijzigingen er nodig zijn in het onderwijsprogramma, kan UCR zich niet meer tijd permitteren.

Dat heeft te maken met twee factoren: UCR is kleinschalig en daardoor kwetsbaar voor de gevolgen van nieuwe regelgeving. En: het kabinet werkt, naast de bezuinigingen, aan een nieuw wetsvoorstel om het aantal internationale studenten te beteugelen, onder meer door voor deze groep een numerus fixus in te stellen en het collegegeld te verhogen.

Hoewel de Wet internationalisering in balans nog niet is aangenomen, heeft die nu al een afschrikwekkende werking. Landelijk daalde het aantal internationale bachelorstudenten dit collegejaar met 6 procent, berekende koepelorganisatie Universiteiten van Nederland.

De studenten hebben stuk voor stuk bewust gekozen voor UCR vanwege het hechte gemeenschapsgevoel.Marcel van den Bergh / de Volkskrant

Voor UCR, waar 70 procent van de studenten uit het buitenland afkomstig is, meldden zich dit jaar 154 nieuwe studenten aan, terwijl er plek is voor 200. Studenten zijn de grootste inkomstenbron voor de universiteit. Europese studenten betalen jaarlijks 4.845 euro aan collegegeld. Studenten die van buiten Europa komen (in het geval van UCR 40 procent) tellen meer dan 11 duizend euro neer.

Op de Universiteit Twente, eveneens een relatief kleine universiteit met veel studenten uit het buitenland (44 procent), tekent zich een vergelijkbaar scenario af. Daar zijn uit financiële nood 46 docenten van de faculteit technische natuurwetenschappen ontslagen.

Ook hier is sprake van een combinatie van factoren, zegt de woordvoerder. ‘Naast bezuinigingen heeft de universiteit te maken met kostenstijgingen door inflatie.’ Daarnaast is de Universiteit Twente door ‘jarenlange onderfinanciering minder weerbaar geworden voor veranderingen’. Dit geldt volgens de woordvoerder met name voor het technische domein. ‘Daarom hebben we relatief snel zo’n heftig besluit moeten nemen.’

Gemeenschap

UCR is een van de dertien universitycolleges in Nederland. De colleges, naar Amerikaans model, kenmerken zich door hun kleinschalige karakter. De 530 studenten in Middelburg, die verplicht op de campus wonen, volgen een driejarige Engelstalige bacheloropleiding in de Liberal Arts and Sciences, en hebben vrije keuze uit een breed pakket vakken als literatuur, filosofie, elektronica, ecologie, wiskunde en rechten. Ze stellen hun eigen curriculum samen.

De studenten hebben stuk voor stuk bewust gekozen voor UCR vanwege het hechte gemeenschapsgevoel. ‘We zijn een familie’, zegt Rasha al Hosain, een Nederlandse student van Syrische komaf die politicologie, filosofie en geschiedenis studeert. ‘De stad is heel klein, dus studenten en professoren komen elkaar de hele tijd tegen, bij de bakker of ’s avonds bij de Albert Heijn. Laatst was ik ziek en kreeg ik van alle kanten hulp aangeboden.’

Alle universitycolleges zijn verbonden aan grotere universiteiten. In het geval van UCR is dit de Universiteit Utrecht (UU). Die bewaakt de kwaliteit van het onderwijs in Middelburg en kan zo nodig ingrijpen. Ook benoemt UU de decaan. Met de reorganisatie hebben ze echter niets te maken, benadrukt een woordvoerder uit Utrecht: het college in Middelburg heeft een eigen bestuur en is bovendien financieel onafhankelijk. ‘We hebben de noodzakelijke reorganisatie wel op de voet gevolgd’, zegt ze. ‘We staan achter de plannen.’

Dat UCR moest bezuinigen was al langer bekend. Sinds halverwege vorig jaar werkte het bestuur van UCR achter de schermen aan een plan. In de loop van februari werd bekend dat een kwart van de medewerkers moest vertrekken. Ze zouden na de zomer niet meer terugkeren. Om de reorganisatie te kunnen uitvoeren, ging de campus vijf dagen op slot.

Uit solidariteit met hun professoren organiseerden de studenten in de week van 17 februari een staking en een protestactie. Universitair hoofddocent politicologie Herman Lelieveldt wordt nog altijd emotioneel als hij terugdenkt aan die week. Hoewel zijn eigen positie veilig is, moest hij machteloos toezien hoe de ene na de andere collega een ontslagbrief in zijn hand gedrukt kreeg. ‘Het was verschrikkelijk’, zegt hij met gesmoorde stem. ‘Mensen werden ontslagen in het klaslokaal waar ze normaal gesproken lesgeven. Ik vind dat institutioneel geweld.’

Chaotisch

Voor studenten brak een wankele periode aan. Ze zaten midden in het semester, de tentamenweek stond voor de deur. En juist toen waren alle studieruimtes gesloten en werden er geen colleges gegeven.

Hoewel het onderwijs inmiddels weer op gang is gekomen, is de impact van de reorganisatie nog dagelijks voelbaar. ‘Het is heel chaotisch’, zegt Rasha al Hosain. ‘Studenten zijn minder gemotiveerd om aanwezig te zijn bij vakken. Sommige professoren die op de ontslaglijst staan, houden geen absentielijst meer bij. Alles is losjes geworden, er is geen sterke basis meer, geen vertrouwen meer in het systeem.’

Haar verhaal wordt bevestigd door vijf andere studenten, die op verzoek van de Volkskrant zijn aangeschoven in Sint John, een pittoresk café met een ouderwetse hangklok aan de muur. Wat opvalt is hun enorme toewijding aan de universiteit. Ze willen er alles aan doen om deze bijzondere plek te behouden.

De reorganisatie is overhaast uitgevoerd, zeggen de studenten, met gebrek aan transparantie en medezeggenschap.Marcel van den Bergh / de Volkskrant

Dat veranderingen noodzakelijk zijn, begrijpen ze allemaal, maar de maatregelen zijn in hun ogen veel te rigoureus, en veelal ingegeven door commerciële belangen. Van de 200 cursussen worden er zeker 35 geschrapt. Naast antropologie zullen onder meer sociale geografie, retorica en religiewetenschappen sneuvelen.

Kel Schoenmakers: ‘Ik zit nu in mijn derde semester en mijn majors worden niet meer aangeboden. Er is geen transitie geweest en ik heb ook geen garantie dat ik mijn studie kan afmaken op een manier zoals ik voor ogen had.’

Een andere Nederlandse student, Ninke Mulder, vreest dat de kwaliteit van de als zeer goed aangeschreven instelling een knauw krijgt. ‘We verliezen een aantal geweldig goede professoren die volle zalen trokken’, zegt ze. Het zijn juist de professoren met de meeste ervaring die het veld moeten ruimen – die zijn immers het duurst. ‘Maar die brachten wel ongelooflijk veel kennis en kunde mee.’

Overhaast

Als lid van de opleidingscommissie wist de Engelse student Sasha Waller al eerder dan haar medestudenten wat er stond te gebeuren, maar ze voelde zich niet gehoord. ‘We hebben een advies van 24 pagina’s geschreven. Daar zijn drie, of vier punten van overgenomen. Het gaat om kleine dingen, zoals de naam van een van de clusters en de lengte van een semester.’

Hun voornaamste eis, vervolgt Waller, was dat het bestuur langer de tijd nam voor de reorganisatie, zodat docenten meer ruimte kregen om het nieuwe curriculum vorm te geven. ‘Daar is geen gehoor aan gegeven.’

De reorganisatie is overhaast uitgevoerd, zeggen de studenten, met gebrek aan transparantie en medezeggenschap. Dit leidde tot veel onzekerheid, beaamt Jason Dinse, universitair docent rechten, die ook is aangeschoven in het café. ‘Iedereen vreesde voor zijn baanzekerheid, voor de toekomst van de instelling. Vervolgens werd in heel korte tijd een bom gedropt. Het was duidelijk dat het besluit al was genomen. We konden er niets tegen inbrengen.’

Nieuw curriculum

‘Een reorganisatie is natuurlijk een groot drama’, reageert interim-decaan Sjef Smeekens vanachter zijn bureau op de bovenste etage van het academisch gebouw Franklin, vernoemd naar de Amerikaanse president Roosevelt. Smeekens, emeritus hoogleraar moleculaire plantenfysiologie, is door de Universiteit Utrecht en UCR voor zeven maanden aangesteld om de reorganisatie in goede banen te leiden. ‘We liggen er allemaal wakker van.’

Toch zijn de veranderingen volgens hem noodzakelijk voor het behoud van UCR. ‘We hebben een kleine reserve waarmee we even vooruit kunnen, maar niet voor lang.’

De afgelopen maanden heeft de universiteit door middel van een onderzoek in kaart gebracht welke behoeften de nieuwe generatie studenten heeft. Op basis daarvan wordt het nieuwe curriculum vormgegeven. Vakken als ondernemerschap, datawetenschappen, artificial intelligence (AI) en duurzaamheid zullen voortaan in clusters worden aangeboden. UCR hoopt hiermee niet alleen internationale studenten te trekken, maar ook Nederlandse studenten uit de regio.

Professor John Friedman bereidt zich voor op zijn les buiten.Marcel van den Bergh / de Volkskrant

‘Er komen juist mooie kansen bij’, zegt woordvoerder Marieke van der Laar, die bij het gesprek aanwezig is. Ze geeft toe dat ‘de communicatie naar buiten toe niet altijd vlekkeloos is gegaan’, maar de storm is volgens haar gaan liggen. Smeekens is sinds 1 april met pensioen en heeft het stokje overgedragen aan onderwijsdirecteur Gerda Andringa, de nieuwe decaan en tevens de enige hoogleraar die nog over is (de andere zes zijn ontslagen). ‘Vanaf nu is het een kwestie van bouwen.’

Ballingschap

Docent Herman Lelieveldt probeert intussen de moed erin te houden. ‘Diegenen die overblijven, hebben zoiets van: we zetten de schouders eronder en gaan met elkaar de scherven lijmen.’ Of de ambitie van de universiteit om meer regionale studenten te trekken kan worden waargemaakt, betwijfelt hij. ‘Er zijn in een provincie met vierhonderdduizend inwoners niet zo heel veel jongeren die gaan studeren, en velen van hen willen daarvoor heel graag de provincie uit. Dat heb ik bij mijn eigen zoons ook gezien.’

John Friedman weigert nog langer colleges te geven in het klaslokaal waar hij is ontslagen. In plaats daarvan is hij met zijn studenten geregeld buiten te vinden, op het pleintje tussen de academische gebouwen in, ook wel bekend als the outside classroom.

Sinds kort plaatst hij fragmenten van zijn colleges op YouTube en TikTok. Die zijn miljoenen keren bekeken en leveren levendige discussies op. ‘Met alle culturele verschillen tussen mensen is antropologie harder nodig dan ooit’, zegt Friedman. ‘De hype op sociale media laat ook zien dat er vraag naar is. Hopelijk opent dit de ogen van de universiteitsbestuurders.’