IJburg was lang het voorbeeld van waar het was misgegaan. Een Amsterdamse wijk met veel woningen, maar waar sportvelden en voorzieningen achteraan hobbelden – de voetbalvereniging zat vanaf dag één vol. Dat moest anders. Het werd politiek vertaald in normen: een groennorm, een sportnorm, aandacht voor voorzieningen. Maar ook daarna bleef de verleiding groot om woningbouwprojecten vooral op hun aantallen te beoordelen.

Het nieuwe Rekenkamerrapport over gebiedsontwikkeling dat deze week verscheen – met casussen Amstel III en NDSM-werf West – is daarom confronterend. Het laat zien dat Amsterdam zich vastrijdt in zijn eigen ambities. De gemeente wil veel bouwen én betaalbaar bouwen én leefbare wijken realiseren. Bij ‘transformatiegebieden’ – waar kantoorterreinen veranderen in woongebieden – blijkt de praktijk weerbarstig. ‘Gebrek aan realisme,’ schrijft de Rekenkamer.

Projectteams moeten laveren tussen politieke wensen, grondprijsbeleid, investeringsruimte en projecten die alleen rendabel zijn als er kleiner wordt gebouwd. Het gevolg: steeds kleinere appartementen, te weinig ruimte voor gezinnen, hogere kosten door gedeelde voorzieningen en wijken die niet zijn ingebed in hun omgeving.

Het rapport bevestigt wat inwoners, ontwikkelaars en ambtenaren al langer merken: het bouwen van voldoende woningen binnen één project lukt nog wel, zij het met moeite, maar alles wat daaromheen hoort – scholen, winkels, groen, sport – blijft te vaak achter. De gemeente heeft in transformatiegebieden, waar de meeste woningbouw gepland is, minder sturingsmogelijkheden, omdat de grond vaak in handen is van private partijen. Tegelijkertijd worden aan diezelfde wijken wel hoge ambities gekoppeld.

Niet voor niets lukte het een groep Amsterdammers vorig jaar een referendum over groen in de stad af te dwingen. Dat was een duidelijke trap op de rem, om het belang van groen in de stad te benadrukken tegenover de drang van de woningbouw – het heeft geleid tot een burgerberaad over precies dit dilemma, een beraad dat nog moet plaatsvinden.

Zonder geld geen ambities

De Amsterdamse Rekenkamer zet de discussie op scherp: zonder meer geld moet de stad zijn ambities bijstellen. Of andersom: als alle ambities overeind blijven, moet ook het budget omhoog. Wat niet kan, is doen alsof beide tegelijk haalbaar zijn.

Dat besef sijpelt nu ook door in de politiek, bijvoorbeeld bij de PvdA. Wethouder Sofyan Mbarki – die niet over woningbouw gaat, maar kansrijk is als partijleider bij de komende verkiezingen – sprak zich uit tegen het bouwen van woonflats zonder voorzieningen, verdekte kritiek op zijn eigen college. In de raad zet PvdA’er Bastiaan Minderhoud eenzelfde toon – hij doet al langer een poging het debat te verschuiven van ‘hoeveel’ naar ‘hoe’.

Wat de PvdA als grootste partij in feite doet, is zelf de invulling van de bouwopgave ter discussie stellen. Niet in crisistaal, maar in bewoordingen die afwijken van de dominante lijn van de afgelopen jaren. Ook andere partijen zullen het Rekenkamerrapport gebruiken om hun eigen agenda te herhalen.

De VVD kijkt sinds deze week lonkend naar een streep groen achter de A10-Noord waar grote huizen gebouwd kunnen worden én zal pleiten voor het loslaten van de eis van 40 procent sociale huur, zodat projecten makkelijker rond te rekenen zijn. De SP zal het tegenovergestelde betogen. De Partij voor de Dieren zal hun al jaren klinkende kritiek op de groeiambities nog sterker laten horen.

Natuurlijk is het belang van bouwen aan leefbare buurten geen nieuwe discussie. In elk politiek debat de afgelopen jaren ging het óók over voorzieningen en het voorkomen van situaties zoals op IJburg. Maar vaak was het halen van de aantallen de hoogste prioriteit; vanuit de raad werd en passant dan meegegeven oog te houden voor voorzieningen.

Jagen op bouwrecords

Dat draait langzaam om, ook in het ambtelijk apparaat. In Noord is de nieuwbouw op de Oranjewerf minimaal vijf jaar uitgesteld, mede omdat de capaciteit bij de gemeente om projecten te begeleiden beperkt is. Alleen al het ingenieursbureau komt tientallen mensen tekort.

Dat betekent keuzes maken: nieuwbouwwijk Oranjewerf krijgt nu minder prioriteit dan investeringen in bestaande buurten en voorzieningen in Noord. De gemeente werkte daarnaast de afgelopen jaren aan de leidraad Vitale buurten zodat bij elk project óók gewerkt wordt aan het bouwen aan leefbare buurten. Voormalig Woningbouwwethouder Reinier van Dantzig (D66) zette begin vorig jaar volle bak in op verdichting: bouwen in bestaande wijken helpt volgens hem het voorzieningenniveau op peil te houden, en versterkt buurten.

Daarmee verschiet de Amsterdamse gebiedsontwikkeling langzaam van kleur. Amsterdamse politici vielen vaak over de ‘bouwen, bouwen, bouwen’-uitspraken van voormalig VVD-Kamerlid Daniel Koerhuis, maar ondertussen ontstond ook in de hoofdstad de cultuur van het jagen op bouwrecords.

Er zal nog steeds flink gebouwd moeten worden. Mede door de bouwcrisis kwam het stadsbestuur afgelopen jaar niet verder dan 4500 woningen, in plaats van de gehoopte 7500 woningen. Dat is een groot probleem, gezien de schrijnende situaties van woningzoekenden die er maar niet tussenkomen in Amsterdam.

Maar de noodzaak tot een realistisch debat over wat wel en niet kan, groeit met de dag. Waarnemend Woningbouwwethouder Zita Pels zei in een reactie op het rapport van de Rekenkamer ‘de ingewikkelde opgave’ te herkennen, GroenLinks liet deze week weten te hopen op meer geld van het Rijk om te kunnen bouwen aan leefbare wijken. De vraag is: wat is het alternatief als dat niet gebeurt?

Bereikbaarheid is nog zo’n bottleneck in stadsdelen Nieuw-West en Zuidoost, waar metrolijnen onder druk staan, én in Noord. Woningbouwplannen zat, maar de IJ-pont staat in de spits rammend vol en de brug over het IJ krijgt nu al met tegenslag te maken. Aan de westkant van het IJ is de brug nog steeds een utopie. Ook dat is de realiteit waar rekening mee moet worden gehouden in gebiedsontwikkeling.

De Rekenkamer legde het dilemma op tafel: meer eigen budget of minder bouwen. Het dwingt partijen kleur te bekennen – zeker met de verkiezingen volgend jaar.

Over de auteurs: David Hielkema en Tim Wagemakers schrijven over de Amsterdamse politiek. Tips of reageren? politiek@parool.nl.