Op een glazen bijzettafeltje in de werkkamer van Ina Brouwer ligt de autobiografie van Aletta Jacobs, de eerste vrouw die in Nederland naar de universiteit ging, promoveerde en arts werd. Ondanks alle tegenwerking en vernederingen.

‘Ik houd niet zo van eindeloze discussies’, zegt advocaat en ex-politicus Brouwer gedecideerd. ‘Ik ben geïnteresseerd in doorbraken. Waarom lukte het deze vrouw?’

Wat is er nodig voor een doorbraak?

‘Doorzettingsvermogen, geloof in de zaak. En soms ook de steun van mannen. Minister Thorbecke gaf haar op zijn sterfbed toestemming om naar de universiteit te gaan, ik vermoed omdat haar vader ook een liberaal was, een beetje old boys network.’

Soms zijn de old boys nodig.

‘Dat is dan maar zo.’

Afgelopen jaar heeft Ina Brouwer (75) zich vaak afgevraagd waar ze zijn, de old boys. Mannen die zich aangesproken voelen, verantwoordelijkheid willen nemen en in actie komen. Als advocaat van de jonge vrouwen die vorig jaar op de Utrechtse bangalijsten werden vernederd, stuitte ze vooral op dichte deuren.

De cultuur van het corps moet nu eindelijk écht veranderen, vindt Brouwer. Over haar inspanningen en inzichten schreef ze het boek Klik, deel, verneder, verwoest, dat volgende week verschijnt.

In maart 2024 begon het met een telefoontje: ouders die in paniek waren, hun dochters nog veel erger. Op sociale media en WhatsApp ging een lijst rond met contactgegevens en foto’s van studenten die lid zijn van UVSV, het vrouwelijke corps in Utrecht. De foto’s waren voorzien van expliciete, denigrerende teksten. ‘Houdt ervan om ondergespoten te worden’, bijvoorbeeld. Of ‘vies geil’.

De makers van deze ‘grietenpresentatie’ waren eerstejaarsleden van USC, de mannelijke tak van het Utrechtse corps. Ze zouden het document in opdracht hebben gemaakt van de ouderejaars in hun studentenhuizen. Vervolgens zou de lijst zijn doorgestuurd naar andere huizen en daar zijn aangevuld, vaak met ranzigere teksten.

‘De jonge vrouwen werden bedolven onder telefoontjes en appjes’, zegt Brouwer. ‘Vaak was de strekking: jij staat op de lijst, ik kom wel even langs. Heel bedreigend. Slachtoffers waren verlamd van de paniek. Hun wereld stortte in. Het was ook niet te stoppen. Die eerste lijst werd in een weekend wel twintig- of dertigduizend keer bekeken.’

Niet veel later verscheen een tweede bangalijst online, een derde, een vierde. Die borduurden voort op de grietenpresentatie. Er stonden alleen geen UVSV’ers meer op, maar andere Utrechtse studenten. Die latere varianten bleken uiteindelijk gemaakt te zijn door een rechtenstudent uit Groningen die alleen opereerde, en ook Brouwer als advocaat via Telegram bedreigde.

Voor de grietenpresentatie van het USC werden zes jonge mannen opgepakt. Half juli maakte het Openbaar Ministerie bekend dat vier van hen vervolgd worden voor het verspreiden van een document met beledigende inhoud. Voor doxing, het openbaar maken van privégegevens, kunnen ze niet vervolgd worden. Ze zouden de lijst hebben gemaakt in 2023, toen doxing nog niet strafbaar was.

Ina Brouwer: ‘De consequenties voor de slachtoffers worden onderschat.’Bron Pauline Niks

In Klik, deel, verneder, verwoest vertelt Brouwer over de impact op het leven van de slachtoffers, hoe traumatisch de gebeurtenissen voor hen waren. Ze beschrijft hoe moeilijk het was om de lijsten offline te krijgen, vooral van Telegram.

Het boek gaat ook over misogynie, in het bijzonder de seksistische cultuur binnen de corpora. Brouwer kan daar zelf over meepraten: als student was ze eind jaren zestig twee jaar lid van de vrouwelijke tak van Vindicat, het Groningse corps. Daar was de zogenoemde veemarkt een traditie: vrouwen moesten door een haag van mannen lopen met een kaartje om de hals met daarop hun naam en studierichting. Zo werden ze geselecteerd als galadate.

Qua seksisme is er weinig veranderd, vindt Brouwer. Maar de omstandigheden zijn dat wel. In de digitale wereld, met al haar verspreidingsmogelijkheden en gebrekkige controle, is de vernedering groter, verwoestender. Het corporale seksisme en de technologie vormen een giftige cocktail.

‘Vroeger kon je mannen op dit soort gedrag aanspreken’, zegt Brouwer. ‘In mijn studententijd gingen we erop af om te vragen of ze zoiets ook met hun zus of dochter zouden doen. ‘Nee, natuurlijk niet’, klonk het dan. Je zag het kwartje vallen. Als vrouw had je zo nog enige invloed; je kon matigen, corrigeren. Daar is nu geen sprake meer van. Het is digitaal en anoniem. Daders hoeven er niets mee. Dat maakt het onbeheersbaar.’

Ouders van de slachtoffers kwamen uit bij Brouwer omdat zij in 2016 haar afschuw had uitgesproken over een bangalijst van Vindicat. ‘Toch zag ik het fenomeen destijds nog als een nawee van een oude cultuur’, zegt ze. ‘Iets wat aan het verdwijnen was. Toen ik vorig jaar werd geconfronteerd met de Utrechtse lijst, ging er een flits door me heen. Ik besefte: de wereld is veranderd, en niet ten goede.’

U leek me voor die tijd al niet erg naïef.

‘Ik ben natuurlijk van de seventies, heb in de vrouwenbeweging gezeten. Geweld tegen vrouwen, het recht op abortus, de zelfstandigheid van vrouwen: dat gingen wij allemaal aanpakken. Later kwam er wetgeving en meer aandacht voor de positie van vrouwen wereldwijd. Altijd heb ik het gevoel gehad dat we een stapje verder kwamen. Dat is het afgelopen jaar wel veranderd.’

De strijd voor emancipatie loopt als een rode draad door het leven van Brouwer. In de jaren tachtig was ze fractievoorzitter van de Communistische Partij Nederland en later van GroenLinks, de partij die ze mede-oprichtte. Vrouwelijke politiek leiders waren toen nog zeer zeldzaam.

Brouwer stond bekend als doelgericht, een machtspoliticus. Begin jaren negentig was ze een van de eerste Tweede Kamerleden die met zwangerschapsverlof gingen. Een regeling voor zwangere vrouwen bestond nog niet, vaak verdwenen ze gewoon uit de Kamer. Uit protest schreef ze een brief die de voorzitter moest voorlezen. ‘Het zou een misverstand zijn de conclusie te trekken dat ’s lands belang en het krijgen van kinderen niet met elkaar te verenigen zijn’, stelde ze droogjes. Ze meldde zich zestien weken af en wenste de collega’s ‘een vruchtbare en inspirerende periode’ toe.

Later werkte ze als directeur Emancipatiezaken op het ministerie van Sociale Zaken en schreef ze boeken over vrouwen in de politiek, over het glazen plafond, over carrière en moederschap. Elf jaar geleden besloot ze niet met pensioen te gaan, maar weer advocaat te worden, haar oorspronkelijke beroep. Ze is gespecialiseerd in privacy en intellectueel eigendom.

Brouwers strijd tegen de bangalijsten is tweeledig. Ze wil de gevolgen voor de slachtoffers zoveel mogelijk beperken en de daders verantwoordelijk houden. Én ze wil een cultuurverandering, om te beginnen onder studenten van het corps.

Ze trekt op met advocaat Otto Volgenant, gespecialiseerd in online shaming. Ook sloeg ze de handen ineen met de Stichting Offlimits, die beelden van seksueel geweld van het internet probeert te krijgen en goede banden heeft met de techplatforms.

Tegen Telegram konden jullie aanvankelijk weinig uitrichten. Ook het OM en de minister van Justitie lukte dat niet, omdat het platform ‘geen gehoor aan verzoeken’ gaf.

‘Voor mij is er een leven vóór en een leven na de bangalijsten. Zoals ik dacht dat de positie van vrouwen sterk was, zo dacht ik ook dat we in Europa goede privacywetgeving hadden om de grote techplatforms waar nodig aan te pakken. De gouden standaard.

‘Daarom veronderstelde ik dat er wel tegen Telegram opgetreden zou worden. Ik was stomverbaasd toen het OM en de minister zeiden: Telegram reageert niet, dus we kunnen niets. Hoezo, dacht ik. Wie heeft het hier voor het zeggen? We dienden een handhavingsverzoek in bij de toezichthouders in Nederland en België, maar dat duurt lang.

‘Uiteindelijk veranderde er pas iets toen de topman van Telegram in Frankrijk werd gearresteerd. Dat had niet met onze bangalijsten te maken, maar ging over hetzelfde: Telegram hield zich niet aanspreekbaar voor de criminaliteit op het platform en trok zich niets aan van Europese wetgeving. Frankrijk pakte wel door en daardoor kwam er bij ons ook schot in de zaak.’

Schalks: ‘Soms ben ik dol op Fransen.’

Ina Brouwer: ‘Voor ons als advocaten is dit ook een vorm van maatschappelijk werk.’Bron Pauline Niks

Deze zomer maakte het OM bekend dat vier veronderstelde makers of verspreiders van de grietenpresentatie vervolgd worden. Had u dat verwacht?

‘Eerlijk gezegd niet. Omdat er vaak toch een beetje relativerend over dit soort lijsten wordt gedaan. De consequenties voor de slachtoffers worden onderschat, terwijl er wordt meegeleefd met de verdachten. Wat die hebben gedaan kan niet, klinkt het dan. Maar het is ook weer niet zo erg dat je het strafrecht ervoor moet gebruiken. Dat is te beschadigend voor ze.’

‘Over het algemeen wordt er zo gedacht. Dat is ook de taal die de jongens, hun advocaten en de reünisten van het corps spreken.’

U dacht dat het OM ook in die groef zou zitten.

‘Ja. Ik ben blij dat we hebben aangetoond dat er een groot maatschappelijk belang is. Er is veel publiciteit geweest, daardoor is de verontwaardiging zichtbaar geworden.

‘In maatschappelijke en politieke zin zijn er de afgelopen jaren ook dingen veranderd. Door de bedreigingen van politici, wetenschappers en journalisten is er meer aandacht voor online intimidatie. Ook gaat het meer over geweld tegen vrouwen en femicide. Er is een verband tussen deze misdaden en de vernedering van vrouwen, ook als het grappig bedoeld is. Het signaal is toch: met vrouwen kun je alles doen, zonder dat er consequenties aan verbonden zijn.’

Uw werkende leven stond in het teken van emancipatie. De slachtoffers en ouders die u nu bijstaat, komen uit gegoede milieus. Meisjes uit Rotterdam-Zuid die op een expose-lijst staan, hebben geen netwerk en geld om u in te schakelen. Wringt dat weleens?

‘Nee. Juist daar komt mijn woede vandaan: het gaat hier inderdaad om de bovenlaag, de elite. Ik begrijp niet dat leden en reünisten van het corps, maar ook de ouders van de jongens, niet inzien dat deze gebruiken onacceptabel zijn en veel schade veroorzaken. Ik spreek ze aan op hun maatschappelijke positie, ze moeten het goede voorbeeld geven.

‘Een jaar voordat de bangalijsten openbaar werden, lekten er foto’s uit van een USC-feest. Daarop stond een prostituee met een fles in haar achterste, zodat de corpsleden anaal konden ringwerpen. Onbestaanbaar. Als de elite wegkomt met dit soort gedrag jegens vrouwen, waarom straatjongens dan niet?

‘Overigens konden onze acties doorgaan dankzij de bijdragen van ouders en rechtsbijstandverzekeraars, maar we hebben ook veel uren niet gedeclareerd. Voor ons als advocaten is dit ook een vorm van maatschappelijk werk.’

Ik heb gebeld met de advocaat van een van de verdachten. Hij zei: ‘Ina is een icoon. Ik houd van advocaten die vanuit hun principes een heilige oorlog voeren. Maar dit doet ze over de rug van vier jongens. Ze pakt de verkeerde aan.’

Grinnikend: ‘Wie moet ik dan aanpakken voor die bangalijsten?’

Hij zei: de senaat van USC, het bestuur dus.

‘Dat moet hij de slachtoffers niet verwijten; dat moet hij tegen de verdachten zeggen. Die hadden naar de senaat kunnen gaan met de boodschap: ‘We zijn erin geluisd door die cultuur van jullie: dit was een opdracht van ouderejaars, nu moeten jullie voor ons gaan staan.’ Die grietenlijst is gemaakt in een zogenaamd prominent huis. Daar woonden ook jonge mannen die een nauwe verbinding met de senaat hadden.’

‘De makers zijn ook niet in actie gekomen toen de lijst openbaar werd. Het ging om vrouwen die ze kenden, soms waren het zelfs vriendinnen. Ze hadden meteen aan hen moeten vragen hoe ze de schade konden beperken. Een warroom opzetten, onderzoeken waar de appjes en bedreigingen vandaan kwamen die de vrouwen ontvingen. Dat is allemaal niet gebeurd.

‘Ik vind het ook onbegrijpelijk dat reünisten weinig doen, de topmannen van bedrijven, van ziekenhuizen. Dat die niet naar een vergadering gaan en zeggen: als er nog één keer zo’n bangalijst verschijnt, kunnen jullie een sollicitatie bij mij wel vergeten.’

De namen van de makers van de lijst zijn niet of nauwelijks genoemd in de media. U doet dat wel in het boek.

‘Ze hebben hun naam toch zelf bovenaan de bangalijst gezet?’

Heeft u daar nog over getwijfeld? Je zou het ook kunnen zien als een vorm van shaming.

‘Ik heb er niet echt moeite mee. Hun naam stond op een lijst die tienduizenden keren bekeken is op sociale media. Telegram lijkt me een schadelijkere omgeving dan een boek van Ina Brouwer.’

De verdachten zullen zeggen: we hebben wel een eerste versie van de lijst gemaakt, maar niet geopenbaard. Ze zouden deze alleen in de appgroep van het huis hebben gedeeld. Dat wordt interessant in de rechtbank: wat geldt als verspreiding?

‘Zeker. Toen deze jongens in de gaten kregen dat ze erbij waren, omdat hun namen bovenaan de lijst stonden, hebben ze snel al hun onlinesporen gewist. Ik wil maar zeggen: het zijn geen digibeten, ze wisten wat ze deden. Als je een bericht naar een grote groepsapp stuurt, accepteer je het risico dat het doorgestuurd kan worden.’

Ina Brouwer: ‘De tijd van overlegjes is voorbij.’Bron Pauline Niks

Is deze zaak uw magnum opus?

‘In zekere zin wel. Vroeger, in mijn eerste jaren als advocaat, heb ik de stichting Blijf van mijn Lijf bijgestaan, evenals individuele vrouwen. Er is dus een verband, maar de zaak van de bangalijsten is heel groot. Ik ben echt geschrokken van de impact op de jonge vrouwen, de paniek. Die moeten nu leven met deze kwetsbaarheid. Dat had niet gehoeven.’

Wanneer is het geslaagd?

‘Ik zie veel krokodillentranen, niet alleen bij het USC, maar ook bij de onderwijsinstellingen. Waarom storten de universiteit en hogeschool de stopgezette subsidie van het corps bijvoorbeeld niet in een slachtofferfonds? Iedereen vindt het heel erg, maar duidelijke maatregelen en sancties blijven uit. Dat hoort ook wel een beetje bij de Nederlandse cultuur: veel kletsen en weinig doen.

‘De tijd van overlegjes is voorbij. Het corps moet verantwoordelijkheid nemen. Ik ben pas tevreden als de cultuur echt veranderd is.’

Luister hieronder naar onze politieke podcast De kamer van Klok. Al onze podcasts vind je op volkskrant.nl/podcasts.